تك‏بيت‏ها و شاه‏بيت‏ها

بيت‏الغزل يا شاه‏بيت، بيتى است كه از لحاظ زيبايى و دقّت، داراى نكته‏هاى دقيق و ظريف باشد و امتيازات خاصّى نسبت به ساير ابيات داشته باشد.[1]

تك‏بيت‏ها و شاه‏بيت‏هاى وحشى به قدرى جذّاب و دلنشين و پرمعنى است كه حكم مثل ساير را در بين عوام و خواص پيدا كرده و مشهور زبانها گشته است.

سبك هندى به علت مدت طولانى زمانى بيش از دو قرن و نيم شاعران زيادى به ظهور رسيدند و غزلهاى فراوانى سرودند. با وجود كثرت تعداد شاعران و نيز غزلسرايان به تناسب

زمانى و پيدايش مضامين و تعابير مختلفى كه هر كدام ريشه در اوضاع و احوال اجتماعى و زندگى روزمره مردم داشت به تك‏بيت، شاه‏بيت يا بيت‏الغزل معروف شد. تعدادى از ابيات و

اشعار وحشى به سبب اينكه رابطه تنگاتنگ با زندگى شخصى و واقعيّات و خصوصيّات اجتماعى وى داشت و از سلامت و عذوبت خاصّى برخوردار بود مشهور گشته و بر سر زبانها

افتاده است. اينك تعدادى از تك‏بيتهاى معروف وحشى را ذيلاً مى‏آوريم:

درد عشق را فقط عاشق درك مى‏كند

وحشى معتقد است هر كسى نمى‏تواند درد عشق را درك كند مگر اينكه خودش صاحب درد شود، همان‏گونه كه حال تنهاگرد را تنهاگرد مى‏داند كه چيست، آتش سردى كه درون سنگ را بگدازد كسى مى‏داند كه داراى آه سرد بوده باشد، بازى عشق را عقل در نمى‏يابد، بايد باده عشق را نوشيد و هر كس يك پيمانه از باده عشق را بنوشد مى‏تواند عشق را و صد درياى زهر آن را درك كند. پس بايد عاشق بود تا درد عشق را درك نمود.

قدر اهل درد صاحب درد مى‏داند كه چيست

مرد صاحب درد، درد مرد، مى‏داند كه چيست

غزلسرايى در عصر وحشى

از قرن نهم به بعد عده‏اى از شاعران سعى كردند كه با استفاده از احساسات صميمانه و صادقانه در غزل از تقليد و تكرار بپرهيزند. عدّه‏اى از شاعرانى كه خود را به مكتب وقوع وابسته مى‏دانستند چون وحشى، اهلى و هلالى از اين شيوه استفاده نمودند. ولى متأسفانه اين روش مشكل غزل فارسى را كه به ابتذال كشيده شده بود، حل نكرد.[1]

مشكل عمده اين بود كه شعرا نمى‏توانستد احساسات طبيعى عاشقانه خود را به طور فاحش و آشكارا بيان دارند زيرا حضور زن در جامعه عيب بود و بردن نام او با غيرت كسان و آشنايان و نزديكانش همراه بود و يگانه راه بيان عشق ورزيدن و عشقبازى نمودن، عشق به همجنس بود. بسيارى از شاعران در ملأ عام در كوچه و بازار و مراكز عمومى و اجتماعى به اين امر تظاهر مى‏كردند و در جست‏وجوى معشوق قدم مى‏نهادند، امّا اين شيوه هم گرهى از مشكلات غزل فارسى كه به ابتذال كشيده شده بود باز نكرد. به دنبال اين مرحله رويداد تازه‏اى در شعر فارسى ايجاد شد شاعران پارسى‏گوى به اميد صلات و عطاياى شاهان و اميران هند رهسپار سرزمين هندوستان شدند كه سبك مخصوص شعرشان به سبك «هندى» مشهور گشت.[2]

اقوال مختلفى اعم از موافق و مخالف در مورد چگونگى نام‏گذارى شيوه هندى وجود دارد كه به شرح ذيل است:

عدّه‏اى معتقدند اين شيوه، روش انديشه شاعران پارسى‏زبان هندوستان بوده است زيرا فلسفه لطيف بودا كه توأم با دقيقه‏يابى و نكته‏سنجى است در غزليّات فارسى و همه آثار هنرى آنان هويدا شده است و شاعران ايرانى به سبب توسعه روابط سياسى، تجارى، بازرگانى و مسافرتهاى متوالى و حتّى اقامتهاى طولانى نيز از اين شيوه تأثيرپذيرفته‏اند به همين دليل شيوه مورد بحث را بايد «هندى» ناميد.

گروهى ديگر بر اين عقيده‏اند؛ اگرچه شيوه شاعران فارسى‏زبان هند بر روى شعر فارسى تأثير گذاشته است ولى تفاوتى بين اشعار شعراى پارسى‏گوى هندى و ايرانى وجود دارد. شعراى پارسى‏گوى هندى در سرودن اشعار خيال‏پردازى و نكته‏سنجى همراه با تعقيدهاى لفظى و معنوى افراط مى‏كردند، در حاليكه در شعر شعراى پارسى‏گوى ايرانى اين شدّت دقيقه‏يابى اشعار ديده نمى‏شود. پس بايد شيوه شاعران فارسى‏زبان هند را «هندى» و شيوه شاعران فارسى‏زبان ايرانى را كه بازار رونق شعرشان در اصفهان بوده است «اصفهانى» و يا به مناسبت تقارن دوران حكومت پادشاهان صفوى با اين روش «صفوى» ناميد.