نكات عرفانى ـ اخلاقى ـ حكمى در منظومه خلدبرين
1ـ طلب به عنوان يكى از مراحل سير و سلوك:
من كه در گنج طلب مىزنم گام در اين ره به ادب مىزنم ديوان: 388
2ـ با جهد و تلاش و كوشش و مرحمت بارى تعالى مىتوان به جوار قرب الهى نايل آمد:
جهد كنم تا به مقامى رسم گام نهم پيش و به كامى رسم ديوان: 388
3ـ توصيف خداوند كه گنج گهر كلام و سخنآرايى از وجود پاك اوست:
آن كه به ما قوّت گفتار دارد
گنج گهر داد و چه بسيار داد
كرد به ما لطف ز لطف عميم
نادره گنجى و چه گنج عظيم
ديوان: 388
4ـ اشاره به توحيد الهى، ذات كبريايى واحد است و صفاتش بىنهايت:
بود يكى ذات و هزاران صفات
واحد مطلق صفتش عين ذات
زنده باقى احد لايزال
حى توانا صمد ذوالجلال
ديوان: 388
5ـ عشق و حسن همراه و همگاماند:
از طرف حسن برون تاخت ناز
وز طرف عشق درآمد نياز
ديوان: 389
6ـ طلب و عشق از مراحل سير و سلوك است:
از صف خود عشق جدا گشت فرد
تاخت به ميدان و طلب كرد مرد
ديوان: 389
7ـ فريضه شكر و سپاسگزارى از وجود ذى جود:
فرض بود بر همه شكر و سپاس
شكر و سپاسى نه به حد قياس
شكر و سپاسى كه خدا را سزد
خالق ما، رازق ما را سزد
ديوان: 390
8ـ دعوت وحشى به تجرّد و گوشهنشينى:
رخ منما وز همه در پرده باش
بر صفت روز گذر كرده باش ..
بگذر از اين طايفه پرده در
پردهنشين باش چو نور بصر
ديوان: 392
9ـ آخر هر چيزى هلاكت است [كُلُّ شىءٍ هالك الاّ وجهه] [كلّ نفس ذائقة الموت] :
هر كه در اين خاك عداوت فن است
خاك شود آخر اگر آهن است
ديوان: 394
10ـ دعوت به پاكى قلب و زدودن دل از آلودگيها و آلايشهاى دنيوى كه به وصال حق منجر مىگردد:
خيز و صفايى بده آيينه را
زو بزدا ظلمت ديرينه را ...
آتشى از فقر و غنا برفروز
هر چه بيابى ز علايق بسوز
ديوان: 394
11ـ برترى و تفوّق كعبه دل بر كعبه ظاهرى:
كعبه وصل است هواى دگر
سير ره اوست به پاى دگر
فيض در او مرحله در مرحله
نور در او مشعله در مشعله
ديوان: 395
12ـ دعوت به سير و سلوك عارفانه براى رسيدن به بقاءاللّه:
خيز كه اين راه به پايان بريم
رخت به سرچشمه حيوان بريم
كسوت جسم از سر جان بركشيم
يك دو قدح آب بقا دركشيم
غسل برآريم در آب بقا
چهره بشوييم ز گرد فنا
خامه رد بر سر هر بد كشيم
لوح فنا را رقم رد كشيم
ديوان: 395
13ـ سير و سلوك عارفانه از طريق پا و ساير اعضاى جسمانى صورت نمىگيرد:
بوالعجبى چند كه بى سير پاى
از تتق عرش نمايند جاى
كرسى سر چون سر زانو كنند
آن طرف عرش تكاپو كنند
ديوان: 400
14ـ تأثير همّت براى وصول به مقام قرب الهى:
همّت اگر پايه فزايى كند
پشّه بىبال همايى كند
همّت اگر پاى به ميدان نهد
گوى فلك در خم چوگان نهد
ديوان: 396
15ـ در بيان سخن و ارزش آن:
قرب سخن مقصد اقصاى ماست
ساحت آن ملك طرب جاى ماست
هست سخن شاهد دلجوى ما
در طلب اوست تكاپوى ما
شب همه شب ما و تمنّاى او
خواب نداريم ز سوداى او
از اثر بُودِ سخن، بُودِ ماست
روى سخن قبله مقصود ماست
هست به محراب سخن روى ما
سجدهگه ما سر زانوى ما
ديوان: 400
16ـ حكايت زندانى كردن سخنور و چگونگى آزاد شدن او از زندان و بند:
او كه از آن ورطه جانكاه رست
از اثر معنى دلخواه رست
وحشى از اين زمزمه دلنواز
خيز و بر اين دايره شو نغمهساز
بو كه ز هر قيد خلاصت دهند
خاصترين خلعت خاصت دهند
ديوان: 402
17ـ در مذمّت و نكوهش غم و تلاش براى شاد زيستن:
اى غم و اندوه مجسّم شده
شادى اگر ديده تو را غم شده
اين همه غم از پى عالم مخور
محنت عالم گذرد غم مخور ...
ديوان: 402
18ـ يار وفادار حلاّل مشكلات است:
هيچ به از يار وفادار نيست
آنكه وفا نيست در او يار نيست
دارى اگر يار، ندارى غمى
عالم يارى است عجب عالمى
كارِ گرانى چو فتد پيش كس
رفع شود از مدد يار و بس
آنچه به يك دست نشايد ربود
چون دو شود دست ربايند زود
ديوان: 402
19ـ صحبت ناجنس:
صحبت ناجنس گزند آورد
صد دل آسوده به بند آورد
ديوان: 402
20ـ يار دو رنگ:
يار دو رنگت كند آخر هلاك
گر چه فتد پيش تو اوّل به خاك
ديوان: 403
21ـ پرهيز از يار بدخوى و دعوت به مصاحبت با يار ملايم و خوشخوى:
خيز و ميفكن به درشتان نظر
زانكه زيان بصر است آن نظر
چشم چو بر خار مغيلان نهى
مردمك ديده به طوفان دهى
صحبت ياران ملايم خوش است
يارى اين طايفه دايم خوش است
*ديوان: 404
22ـ حكايت دشمن دانا به از دوست نادان:
تا تو بدانى كه ز دشمن ضرر
به كه رسد دوستى از اهل شر
*ديوان: 405
23ـ برترى تواضع و فروتنى و مذمّت كبر و منى:
خاك ره مردم آزاده باش
بر صفت خاك ره افتاده باش
خاك صفت راه تواضع گزين
خاكى و از خاك نيايد جز اين
*ديوان: 405
24ـ انسان متكبّر باعث نابودى خود مىگردد:
باد به خود كرده ولى وقت كار
پوست كَنَد از سر او روزگار
گشت چو از باد قوى گوسفند
پنجه قصّاب از او پوست كند
ديوان: 406
25ـ در مذمّت حرص و طمع و آز:
آنكه نشد حرص و طمع دور از او
به كه خورد لقمه لب گور از او
ديوان: 409
26ـ دعوت به قناعت:
چند نشينى به سر خوان آز
گر نبود نان، به گياهى بساز
ديوان: 409
27ـ ترك مادّيات:
مايل سيم و زر عالم مباش
داغ دل از حسرت درهم مباش
ديوان: 410
28ـ گنج و زر دشمن انسان است:
آنكه در اوّل به سراى سپنج
زير گل و خاك نهان كرده گنج
كرده اشارت كه بر هوشيار
گنج عدويى است به خاكش سپار
زر نه متاعى است بلايى است زر
الحذر اى زر طلبان الحذر
ديوان: 410
29ـ دعوت به خموشى براى فاش نشدن راز:
راز نخواهى كه شود آشكار
لب بگز و باز مگو زينهار
كوه كه سنگ است و ندارد بيان
وز پى گفتار ندارد زبان
هيچ مگويش كه بيان مىكند
راز نهان تو عيان مىكند
ديوان: 411
30ـ حكايت پير خاركش و دستيابى او به گنج و هلاكتش به واسطه فاش شدن رازش:
آن سخن افسانه بازار شد
والى آن شهر خبردار شد
گفت كه از خانه برونش كشند
از سر آزار به خونش كشند
ديوان: 411
31ـ در نكوهش حسد:
اى ز حسد با همه عالم به جنگ
زين عمل بد همه عالم به تنگ
نيست ز رنج حسد اميد زيست
واى به جان تو علاج تو چيست؟
ديوان: 412
32ـ با فيض الهى مىتوان به مقصود رسيد:
هر كه نصيبى ز هنر مىبرد
بيشتر از فيض نظر مىبرد
رو نظرى جو كه هدايت در اوست
مايه اكسير سعادت در اوست
از طرف اهل دلى يك نگاه
رهبر مقصود تو صد ساله راه
فيض ازل از نظر اهل راز
كرده درى بر رخ مقصود باز
ديوان: 414