مقايسه قصايد وحشى با قصايد معاصران و قدما

در كتاب المعجم فى معايير اشعار العجم آمده است: حسن مطلع آن است كه «شاعر مطلع هر شعرى نهايت مقصود خويش نهد.» و در تشبيب نام ممدوح نبرد مگر كه معلوم باشد كه ممدوح به آن اسم تعلّقى ندارد.[3] هر قصيده‏اى كه فاقد نسيب باشد آن را محدود يعنى بازداشته يا مقتضب يعنى بازبريده خوانند. چنانكه انورى گويد:

گر دل و دست بحر و كان باشد

دل و دست خدايگان باشد[4]

از آنجايى كه قصيده كامل بايد داراى تشبيب، تخلّص و تأبيد (شريطه) باشد؛ گذرى كوتاه بر شريطه خواهيم داشت:

شعرا بر اين رسم‏اند كه قصايد مدحى را با دعاى ممدوح به پايان برند. كه اين قسمت قصيده را شريطه يا دعاى تأبيد مى‏گويند. و اديبان قديم آن را مقاطع قصيده مى‏ناميده‏اند كه مفهوم پايدارى و جاويدانى و زندگانى هميشگى ممدوح را دربر دارد.

انورى آورده است:

تا محل همه چيز از شرف او باشد

جاودان بر همه چيزيت شرف باد و محل

پاى اقبال جهان سوى بدانديش تو لنگ

دست آسيب فلك، سوى نكوخواه تو شل

عنصرى مى‏گويد:

هميشه تا صفت تيرگى نصيب شب است

چنان كجا صفت روشنى نصيب بهار:

نصيب شاه جهان عزو باد و نصرت و فتح

نصيب دشمن او مرگ و محنت و تيمار[5]

وحشى در قصايدش ابتدا بدون اينكه نام ممدوح را ببرد از خصوصيّات ممدوح، توصيف بهار و خزان و شرح دلاوريها و جنگاوريها، حدود احسان ممدوح، توصيه به روى گردانى از دنيا و وارستگى از تعلّقات دنيوى و توجّه تمام و كمال به وجود يگانه قادر توانا، نابودنى همه وسايل دنيوى، درد و رنج
دنيوى، توسّل جستن به درگاه احديّت، براى كسب احترام و عزّت و بزرگوارى، استفاده از عناصر و صور خيال بيشتر نسبت به غزليّاتش، وفور و زيادتى باران و توصيف آن و فايده‏هايش بر طبيعت و چگونگى تغيير و تحوّل طبيعت بر اثر نزول باران، توصيف تفت به زيبايى و خوش آب و هوايى چون بهشت، بيان زيبايى محل حكومت و حكمرانى ممدوح، مناعت طبع و عزّت نفس ممدوح، دولتِ داراى امنيّت و راحت و آسايش ممدوح، توصيف عشق خداوند، گلايه و شكوه از بدبختى و بداقبالى و بيچارگى و عجز خود، مكر و فريب روزگار غدّار، فوايد خلوص نيّت، جود و سخا و بخشش ممدوح، عدل ممدوح، قهر و خشم ممدوح، اشاره به فتح‏ها و جنگاوريهاى ممدوح، توصيف جنگ و جنگجويان و چيرگى ممدوح بر دشمنانش، مقام والاى ممدوح، وحشى در بعضى جاها قصيده را با دعاگويى ممدوح آغاز كرده و در اين راه از عناصر طبيعت مدد جسته است، خوش خلقى ممدوح، چابك‏سوارى ممدوح، نابود شدن خصم ممدوح، پايدارى و استوارى وحشى در بندگى، امنيّت و آسايش يزد در زمان ممدوح، ظاهر و باطن ممدوح در سلامت است، احسان ممدوح، پيكر بزرگ و سنگين ممدوح، جاودانگى سخن، حلم و بردبارى و عزم راسخ ممدوح، عاقبت شوم و نامبارك بد سگال ممدوح، وحشى گاهى در بين قصايدش به خداوند و بزرگوارى معبود ازلى سوگند ياد مى‏كند كه گواهى باشد بر صدق گفتارش، آزادگى و مناعت طبع و وارستگى وحشى از تعلّقات دنيوى، وحشى مدح ممدوح را به طمع مال و مادّيات دنيوى بكار نمى‏گيرد، طمع مردم روزگار، توصيف ساعت سعد يعنى زمان خوش اقبالى و سپس توصيف خيمه و خيمه‏سرايى، اوضاع نابسامان روزگار، شدّت و قهر و غضب ممدوح، قدرت شگفت‏انگيز ممدوح كه وقايع عجيبى را به وجود مى‏آورد، وجود ممدوح مايه بركت است، پايگاه بلند و خوش اقبالى ممدوح، و در بدو سرودن قصايدش حتّى علّت خوش طالعى را كه گويا كم هم داشته است ناشى از يك توجّه كم سلطان نامدار مى‏داند، حشمت و شوكت بلند ممدوح، منحصر به فرد بودن ممدوح، ممدوح وحشى از گناه و آلودگى به دور است، برترى سخن، انديشه بلند ممدوح، حكم نافذ ممدوح، ممدوح وحشى حمايت از مظلومان را به كار مى‏بندد، توصيف بهار و طبيعت، بدطالعى عدوى ممدوح، وحشى درون پردرد خويش و بدبختى و نامرادى خود را از جانب فلك مى‏داند، جفاپيشگى روزگار و فلك، درگاه با شكوه و بلند ممدوح، وسيع و نامحدود بودن دانش ممدوح، هيچ و پوچى خصم ممدوح، امر و نهى
ممدوح حكم امر و نهى پيامبر را دارد، سياستمدارى ممدوح، قضا و قدر بلاها را از ممدوح دور مى‏كند، راه رسيدن به معشوق دورى از تعلّقات مادى است و رياضت كشيدن است، آرزوهاى دنيوى دست‏نيافتنى است، توجّه وحشى به گوهر پاك و درونى صاف و بى‏آلايش است، اشاره به كمالات پيامبر (ص)، لطف و مرحمت پيامبر باعث بخشودگى گناهان مى‏شود، توصيف زيبايى گُل، توصيف طبيعت و عناصر زيباى آن، عدل و انصاف ممدوح، ممدوح وحشى محرم اسرار است، خوش طالعى ممدوح كه توأم با سعادت و كامرانى مى‏زيد، ضمير صاف و صفاى باطن ممدوح، هيبت و مهابت ممدوح، توصيف عيد نوروز و خرّمى در طراوت و زيبايى آن بهانه‏اى براى توصيف زيبايى و شمايل و خصايص نيك ممدوح، خوارى و زبونى دشمن ممدوح، توصيف كرمان و گريز به مدح حكمران كرمان بگتاش‏بيگ، اشاره به سير و سلوك عارفان، توجّه به مادّيات انسان را به جنّت نمى‏رساند، توصيف طبيعت هنگام خزان، زدودن غم از دل به وسيله مى، تجديد صلح و آرامش و دوستى و قرار در اثر پادشاهى شاه تهماسب، وحشى با آوردن مطالب فوق در قصيده‏هايش كه سراسر توصيف ممدوح و ذكر صفات و خصوصيّات شايسته و برجسته وى است سپس به نام ممدوح گريز مى‏زند و او را معرّفى مى‏كند. آنجا كه مى‏گويد:

آن شاه كه امر لطف و قهرش

ملكت ده و سلطنت ستان است

آن ماه كه شمسه جلالش

آرايش طاق آسمان است

يعنى كه حباب‏بخش آفاق

كافاق چو جسم و او چو جان است

داراى دو كون ميرميران

كش عرصه قدر لامكان است ...

ديوان: 176

در مقايسه با قصايد شاعران همعصر وحشى قصايدى از صائب و عرفى مى‏آوريم.

صائب در قصيده‏اى كه در مدح شاه عبّاس ثانى سروده، چهره طبيعت را زيبا توصيف كرده و همه چيز را بر وفق مراد ديده است. زيرا شاه‏عبّاس ثانى بر تخت حكومت حكمرانى مى‏كند، هوا پر ز شكوفه، زمين پر گهر، همه چيز معطّر، تيره دلان روشنگر و بسيارى از مسايل نيك و پسنديده را بر زبان مى‏راند و آنگاه به نام شاه عبّاس ثانى گريز مى‏زند:

... گرو كن به مى هر چه دارى ز پوشش

كه افكند دستار از سر شكوفه

چو عيسى به گهواره گرديد گويا

به مدح شه دادگستر شكوفه

بهار جهان شاه عباس ثانى

كه بر نام او مى‏زند زر شكوفه

چنان آرميده است عالم به عهدش

كه بر خود نلرزد ز صرصر شكوفه ...[6]

همچنين عرفى در مدح شاهزاده سليم از صباح عيد و ناز و تنعّم آن و نشاط فراوان و جهان خوش و خرّم آن ياد مى‏كند و سپس با حسن طلب و حسن تخلّص هنرمندانه‏اى نام ممدوح را ذكر مى‏كند و آن چنين است:

... جهان چنين خوش و من خوشتر از جهان به وثاق

نشسته با خود اندر تعلّم و تعليم

كه ناگهان ز درم در رسيد مژده دهى

چنانكه از چمن طالعم به مغز شميم

چه گفت؟ گفت كه اى مخزن جواهر قدس

چه گفت؟ گفت كه اى مطلب بهشت نعيم

بيا كه از گهرت ياد مى‏كند دريا

بيا كه تشنه لبت را طلب كند تسنيم

زلال چشمه اميد پور اكبرشاه

طراز دولت جاويد شاهزاده سليم[7]

وحشى پس از آنكه به توصيف بهار يا طبيعت و خصوصيّات ممدوح مى‏پردازد و با ذوق هنرمندانه‏اى خاصّ به نام ممدوح گريز مى‏زند آنگه در پايان قصيده در قسمت شريطه به دعاى تأبيد ممدوح مى‏پردازد كه تا زمانى كه روزگار در خوبى و خوشى است تو نيز خوب و خوش باش. در واقع وحشى دعاى جاودانگى و هميشگى براى ممدوح به ارمغان دارد، مى‏گويد:

... تا هست چنين كه طبع اطفال

در هر شب عيد شادمان است

يادت همه روز خوشتر از عيد

كاين منشاء شادى جهان است

ديوان: 178

صائب پس از گريز به نام ممدوح و شرح خصوصيّات نيك و پسنديده‏اش، سخن را مختصر مى‏كند و با دعاى دوام عمر ممدوح بيان مى‏دارد كه بلند اقبال است و هر شكوفه در شاخساران به دعاى ممدوحش مشغول است.

... سخن مختصردار هر چند گردد

ز تكرار قند مكرّر شكوفه

ثنا را دعا كن كه از شاخساران

برآورده دست دعا هر شكوفه

نهال برومند اقبال او را

ثمر كام دل باد و گوهر شكوفه[8]

*ديوان: 811

عرفى پس از بيان روزگار فرخنده و مسعود و جهانى خوش و خرّم به نام ممدوح گريز مى‏زند امّا در پايان قصيده دعا نمى‏كند بلكه در پايانِ تجديد مطلع به دعاى تأبيد مى‏پردازد:

... هميشه تا كه نگردد حلال بر فرزند

جميله‏اى كه شود با پدر به حجله مقيم

عروس دهر به فتواى ذرّه تا خورشيد

حلال اكبر شه باد و شاهزاده سليم[9]

وحشى و صائب در قصايدشان تجديد مطلع ندارند در حالى كه همه قصايد عرفى داراى تجديد مطلع است.

[1]×. فنون بلاغت و صناعات ادبى استاد علاّمه جلال‏الدّين همايى، چاپ هفتم، تابستان 70، مؤسسه نشر هما: 96 و 97.

[2]×. همان: 100.

[3]×. المعجم فى معايير اشعار العجم، تأليف شمس‏الدّين محمّدبن قيس الرّازى، به تصحيح محمّدبن عبدالوهّاب قزوينى و تصحيح مدرّس رضوى، انتشارات دانشگاه تهران: 413.

[4]×. همان: 415.

[5]×. همان: 112 و 610.

[6]×. كلّيّات صائب تبريزى، مقدّمه و شرح حال به قلم استاد اميرى فيروزكوهى، انتشارات كتابفروشى خيّام: 810.

[7]×. كلّيّات اشعار مولانا عرفى شيرازى، به كوشش جواهرى «وجدى»، انتشارات كتابخانه سنايى: 98.

[8]×. كلّيّات صائب تبريزى، مقدمه و شرح حال به قلم استاد اميرى فيروزكوهى، انتشارات كتابفروشى خيام: 811.

[9]×. كلّيّات اشعار مولانا عرفى شيرازى، به كوشش جواهرى «وجدى»، انتشارات كتابخانه سنايى: 100.