مكتب وقوع - واسوخت -مهمترين ويژگيهاى سبك هندى

بخش دوّم: نقد و تحلیل آثار وحشی بافقی
تنظیمات نوشتاری

مكتب وقوع

شيوه‏اى نو در غزلسرايى سده دهم كه ويژگى بارز آن سادگى بسيار زبان و خالى بودن آن از اغراقهاى شاعرانه و آرايه‏هاى ادبى (بديعى) بود. آنچه باعث شد در سده‏هاى ده و يازده اين شيوه را نو بدانند، دگرگونى آن بود نسبت به غزل سده پيش و وارد كردن عنصر احساس واقعى و تجربه عاطفى شاعران با زبان ساده و بى‏تكلّف. اين سادگى بعدها جاى خود را به سبك هندى داد. بسيارى اين سخن را باور ندارند كه اين شيوه، ويژه و ابداع شاعران سده دهم بوده بلكه با گواه گرفتن از ابيات سعدى، اميرخسرو دهلوى، كمال‏الدّين اسماعيل و نيز تغزّلهاى فرّخى سيستانى به اثبات ادّعاى خود مى‏پردازند. سخنوران نامى اين مكتب: وحشى بافقى، محتشم كاشانى و شرف قزوينى هستند.

واسوخت

شاخه‏اى از مكتب يا طرز وقوع كه در آن شاعر به تعرّض و گله از معشوق پرداخته و از او روى گردان شده و حتّى ترك عشق مى‏گويد. باز بسيارى بر اين باورند كه اين طرز سخنورى نيز ويژه سخنوران عصر صفوى نبوده و به ابياتى در غزليّات سعدى برمى‏خوريم كه واسوختن آن آشكار است. سخنور برجسته اين شيوه، وحشى بافقى است كه سراسر دفتر اشعارش آكنده از اعراض و روى برتافتن از يارِ دل آزار است.[1]

 

 

مهمترين ويژگيهاى سبك هندى

1ـ تعقيد و پيچيدگى، 2ـ مضمون سازى، باريك‏انديشى، خيال‏پردازى، 3ـ ايجاز و اختصار، 4ـ كثرت تشبيهات و استعارات و كنايات مجازى، 5ـ غرابت در تشبيهات و استعارات، 6ـ به كار

بردن واژه و اصطلاحات عاميانه و الفاظ بازارى، 7ـ كثرت تمثيل و ارسال المثل، 8ـ لفظ‏تراشى و تركيب‏سازى خاصّ، 9ـ ايهام، 10ـ الهام‏گيرى از تجارب روزمره، اشخاص و اشياى محيط،

11ـ بيان دعاوى و توجيهات غريب و شاعرانه، 12ـ بيان نوعى درد و شور غريب در غزل، 13ـ واقعه‏گويى (واسوخت)، 14ـ شخصيّت بخشى (انسان‏وارگى طبيعت، تجسّم)، 15ـ بيان

افكار مذهبى و عرفانى، 16ـ بيان احوال شخصى و عواطف و احساس، 17ـ عدم رعايت تركيب درست اركان، 18ـ اجتناب از اوزان نادر، 19ـ نداشتن قيد و شرط در استعمال الفاظ،

20ـ كم بودن تفنّن و تكلّف در قافيه‏ها و رديف‏ها، 21ـ كثرت استعمال مراعات نظير و ايهام تناسب.[2]

نكات ذكر شده كمابيش در اشعار وحشى به چشم مى‏خورد و او را صاحب سبك هندى مى‏دانند خصوصا واقعه‏گويى و واسوخت و چنين به كار بردن الفاظ و كلمات عاميانه و قريب به زبان تخاطب و كثرت تمثيل و ارسال المثل كه بيش از موارد ديگر به چشم مى‏خورد.

مسايلى كه در موج اجتماعى سبك هندى در نظر شاعران به چشم مى‏خورد به قرار ذيل است:

1ـ شرح تيره‏روزى و يأس روشنفكران به علّت وضع زمان.

2ـ رسالت شاعران انتقاد از مردم عاطل و فريب خورده.

3ـ شاعران اين زمان زاهد ريايى را كه موجب فساد اجتماع و صيد خلق‏اند با سخنان نيشدار و طنزآميز تمسخر مى‏كند.

4ـ شاعر پرخاشگر اين زمان پديده‏هاى زشت و منفعت‏پرستى و سودخوارى و حرص و امساك را نكوهش مى‏كند.

5ـ شاعر مردم را به همبستگى، وحدت و ترك تعصّب و خدمت به همنوع دعوت مى‏كند.

6ـ شاعر آگاه زندگى و مبارزه را مى‏آموزد. او مردم را به كار و فعّاليّت و راستى و وفادارى و جوانمردى مى‏طلبد.

7ـ شاعر حكّام و مسندنشينان اريكه قدرت را از عواقب ظلم و بيدادگريشان هشدار مى‏دهد.

8ـ شاعر اين زمان با غرور تمام مردم را در شكست قيود و رسم و رواجهاى فرسوده و جستجوى طريق نو تشويق و تحريض مى‏كند.[3]

بعضى از موارد فوق در مورد شخصيّت وجودى وحشى، روح بلند، آزادمنشى و مناعت طبع و عزّت نفس و آزادگى اين شاعر شوريده آتشين مقال صادق است.

بعضى علل انحطاط سبك هندى در دوره صفوى را به شرح ذيل، دانسته‏اند:

«1ـ پادشاهان صفوى ترك زبان بودند.

2ـ تصوّف و عرفان را كه با شعر پيوند استوارى داشت، از ميان بردند.

 

3ـ از گويندگان و نويسندگان حمايت نمى‏شد.

4ـ عالمان شيعى كه از بيرون ايران آمدند زبانشان عربى بود.

5ـ پادشاهان صفوى با شعر مدحى دربارى مخالف بودند.

6ـ سلاطين در پى كشورگشايى، فرصت پرداختن به شعر و ادب را نداشتند.

7ـ شاعران، ترك ديار كردند و به دربارهاى بيگانه پناه بردند.»[4]

در دوره صفوى شاعرانى چون محتشم، وحشى، عرفى، نظيرى، كليم و صائب هم به روش گذشتگان عمل نمودند.[5]

سبك هندى مبتنى بر بيان افكار دقيق و ايراد مضامين باريك و دشوار و دور از ذهن در زبان ساده معمولى است. شاعر بيشتر متوجّه مضامين بكر و تازه است تا آن را با احساسات و

تصوّرات دور از ذهن بيان نمايد؛ وى سعى مى‏كند تا با انديشه‏هاى مبهم شاعرانه و تخيّلات به زبان ساده و متين بيان نمايد و در بيشتر موارد معانى و مفاهيم عالى در الفاظ سست

و مبتذل پنهان مى‏گردد.[6]

 

وجوه اشتراك شاعران مشهور به سبك هندى

1ـ بيشتر به قالب غزل روى آورده‏اند.

2ـ پاى‏بندى به عناصر و اصول دين اسلام.

3ـ مذهب تشيّع در جهت وجهه همّت فكرى.

4ـ بهره‏مندى از واژگان ساده و معمولى و محاوره‏اى.

5ـ استفاده از تشبيهات، استعارات، كنايات و مجازات دور از ذهن.

6ـ توجّه به مكتب شاعران گذشته.

7ـ ورود لغز، معمّا، چيستان و مادّه تاريخ.

8ـ مدح بزرگان زمان شاعر.

9ـ القاى تفكّر و حيرت به خواننده.

10ـ تقدّم مدح اولياى دين بر مدح سلاطين و امرا.

11ـ آميختگى عناصر عرفانى، دينى و عشقى در غزل.

12ـ ورود حكمت عملى يا اخلاق در شعر.

13ـ مبارزه با ريا و تظاهر و جمود فكرى و قشرى بودن.

14ـ استفاده از قوالب شعرى چون: قصيده، غزل، قطعه، مثنوى، ترجيع‏بند و تركيب‏بند.[7]

وحشى علاوه بر پيروى از سبك هندى، پايه سبك ديگرى را كه در شرف تكوين بود، بنا نهاد و به تكامل آن اهتمام ورزيد. البته شاعرانى چون: جامى و بابافغانى، ميرزاشرف جهان قزوينى و على‏قلى ميلى هر كدام در گسترش آن سبك كوشيدند تا اينكه به دست تواناى وحشى به سرحد كمال رسيد. سبك وحشى كه سراسر شيرين و تازه و پر طراوت بود پس از وحشى مورد توجّه سخن‏سرايان قرار نگرفت و منحل گرديد. در حالى كه سبك هندى به كار خود همچنان ادامه مى‏داد. ناگفته، پيداست، وحشى نيز چون ديگر شاعران هم عصر خويش به زبان توده مردم و محاوره و نزديك به فهم آنان سخن مى‏گفت. كلماتى چون بى‏ملاحظه، طور، ادا، پرخوبى، كم‏محلى، كه بسيار نزديك به بيان محاوره امروز نيز هست، در كلامش هويداست.

 

از   تيغ   بى‏ ملاحظه آه  ما    بترس

اولى است اين كه كس نشود هم نبرد ما



*ديوان: 12

 

گر اين وضع است مى‏ترسم كه با چندين وفادارى

شود لازم كه پيشت  وانمايم   بى  ‏وفا خود را



*ديوان: 5

 

اينجا   سر بازارچه لعل‏   فروشى   است

مگشا سر صندوق كه پر سنگ و سفال است



*ديوان: 28

 

گويى بزن كه حال جهان نيست برقرار

حالا كه در ركاب مراد است پاى حسن



*ديوان: 135

از آن جاى كه شاعران سبك هندى در شعر از مفاهيم و مضامين مختلفى استفاده مى‏نمودند؛ وحشى نيز سخنش از مضامين عرفانى تهى نبوده است كه البته اين مفاهيم بيشتر به مثنويهاى او مربوط مى‏شود:

 

يكى ميل است با هر ذرّه رقّاص

كشان آن ذرّه را تا مقصد خاصّ

 

رساند گلشنى را تا به گلشن

دواند گلخنى را تا به گلخن



ديوان: 512

هر چند در غزليّات وحشى از حكمت و فلسفه و عرفان سخنى آورده نشده است ولى غزلياتش را بى‏ارزش نمى‏كند.

بهرحال وحشى شاعر شوريده و دلداده و عاشق‏پيشه‏اى است كه درون پردرد و پريشان خود را با استفاده از اشعارش معرّفى مى‏كند.[8]

از ميان چندين هزار شاعر سبك هندى فقط چند صد تن مشهور شده‏اند و اشخاصى چون بابافغانى، اميدى، وحشى، ضميرى، لسانى، رضى آرتيمانى، اهلى، حالتى تركمان و نظيرى و صائب از افراد برجسته اين دوران‏اند.[9]

وحشى بافقى و على‏نقى كمره‏اى به زبان تخاطب به شرح و بيان حالات عشق و عاشقى و عشقهاى مجازى و يا به تعبير استاد احمد گلچين معانى (مكتب وقوع) با الفاظ و كلمات و تركيبات نوين و بديع شعر سرودند و اين‏ها از مشخّصات و ويژگيهاى شعرى خاصّ آنها بوده است.[10]

وحشى چون سرايندگان سبك هندى در اشعار خود به موضوعات عشقى، عرفانى، اجتماعى و اخلاقى مى‏پردازد و به اشياء و عناصرِ بى‏جان طبيعت حركت و روح مى‏بخشد. وى از تكرار قافيه پرهيز مى‏كند. تعداد ابيات غزلهاى وحشى 5 تا 7 بيت است.[11]

 

 


[1]×. ر.ك: واژه‏نامه هنر شاعرى: 253.

 

[2]×. سبك هندى و دوره بازگشت (يا نشانه‏هايى از سبك هندى در شعر دوره اوّل بازگشت ادبى)، احمد خاتمى، ناشر: بهارستان، چاپ اوّل، 1371، چاپخانه احمدى، صفحه 11 الى 31.

 

[3]×. موج اجتماعى سبك هندى، غلام قاروق فلاح، چاپ و صحافى: مهشيد، انتشارات ترانه، چاپ اوّل، تابستان 1374، صفحات 57 الى 157.

 

[4]×. عرفان و ادب در عصر صفوى، جلد اوّل، تأليف: دكتر احمد تميم‏دارى، انتشارات حكمت، صص 99 و 100.

 

[5]×. همان: 108.

 

[6]×. همان: 111.

 

[7]×. همان: 114.

 

[8]×. عرفان و ادب در عصر صفوى، جلد 1، دكتر احمد تميم‏دارى، انتشارات حكمت، چاپ اوّل، زمستان 72، ص 406، 407، 416 و 417.

 

[9]×. سهيلى خوانسارى، احمد: «سهم صائب در مثلهاى ساير يا امثال و حكم در اشعار صائب»، در كتاب: «صائب و سبك هندى در گستره تحقيقات ادبى»، محمّدرسول درياگشت، نشر قطره: 122.

 

[10]×. دكتر محمّد سياسى، تمثيل در شعر صائب، همان: 146.

 

[11]×. همان: 151.

آموزشگاه گویندگی و سخنوری موسسه شهریاران سخن (مدرسه سخن)

مدرسه سخن آموزشگاه و مدرسه تخصصی مجریگری و اصول و فنون سخنرانی


سالها با شما و همراه شما هستیم در سایت ایران مجری و باشگاه ایرانمجری. افتخار ماست تا اینبار در سایت سخنوری با شما باشیم.  صدها مقاله مرتبط به فنون سخنرانی و صدها متن سخنرانی و متن مجری گری در پردیس سخن 1400

مدرسه سخن ایران از بهترین مراکز آموزشی در زمینه سخنوری و گویندگی و مجریگری می‌باشد که با مدیریت دکتر فریبا علومی یزدی و مجوز رسمی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تاکنون به آموزش بیش از ۱۰۰۰ مجری و سخنران در کشور اقدام نموده است.
شما می توانید آخرین مقالات و آموزش های مرتبط با فن بیان و سخنوری را در این سایت ببینید . برای ورود به سایت سخنوری کلیک کنید.


آخرین تصاویر از سخنوران و فراگیران مدرسه سخن و نظرات ارزشمند آنها را در قسمت نظرات گوگل مپ ملاحظه فرمایید.

روی لینک زیر کلیک کنید

گوگل مپ : مدرسه سخن ایران تاسیس ۱۳۹۵ آموزش سخنوری ، گویندگی و مجریگری

تنها یک راه برای سخنور شدن وجود دارد !